Mikołowska oficyna, istniejąca od 1802 roku, posiada bardzo obszerną dokumentację. Największa część dotycząca funkcjonowania apteki, liczy 1914 stron, zebranych w trzech tomach i znajdujących się w Archiwum Wrocławskim. W dokumentacji tej brakuje tomu I. Pozostałe obejmują okres dopiero od 1818 do 1921 roku a tomy są numerowane od II do IV. Niewielką część materiałów zawiera Archiwum Pszczyńskie, natomiast obszerne informacje dotyczące dwóch ostatnich aptekarzy, (Alfreda Gorolla i Edmunda Warzechy) można znaleźć w archiwum rodziny Piechulów. Dane dotyczące samego domu zawierają księgi gruntowe znajdujące się w Sądzie Miasta Mikołowa.

  Najciekawsze są archiwalia wrocławskie, w których przeważają sprawozdania kontrolne. Przeprowadzane wizytacje apteki były bardzo dokładne, opisywały właściciela, lokal, pracowników, wyposażenie i lekozbiór. Dzięki tak dokładnym relacjom możemy dzisiaj odtworzyć dzieje ówczesnej apteki niemal pod każdym względem.

  Jak już wspomniałem, po pożarze miasta w 1794 roku w miejsce starego domu w ciągu pięciu lat postawiono jednopiętrową, murowaną kamienicę. W 1802 roku, jako piąty właściciel, dom kupił Zygmunt Corbus i otworzył w nim aptekę, która istnieje w tym samym miejscu nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. W okresie swego istnienia, dzisiejsza Stara Apteka wielokrotnie zmieniała swoją nazwę, i tak nazywała się : Apteka pod Aniołem (Engelapotheke), Apteka pod Orłem (Adlerapotheke), Królewska Uprzywilejowana Apteka (Königliche Privilegierte Apotheke), Apteka Hindenburga (Hindenburgapotheke), Stara Apteka, Alte Apotheke, Stara Apteka, Apteka Społeczna Nr 155 i ponownie Stara Apteka ^1,2.

  Lokal apteczny opisany w najstarszym dostępnym dokumencie (1817r.) przedstawiał się rewizorom następująco⁴ :

·     oficyna bardzo przestronna, chłodna, ale niedostatecznie jasna i tak usytuowana, że niemożliwe jest wybicie dodatkowego okna

·     laboratorium, zabezpieczone od ognia, jednak bardzo małe

·     poddasze zielarskie składało się z pomieszczenia glinianego, wyłożonego częściowo deskami

·     pomieszczenie materiałowe było suche, widne i przestronne

·     piwnica przestronna i sucha

   Opis apteki z 1821 roku⁴ dodaje, że laboratorium jest bardzo ciemne, gdyż otrzymuje światło z oficyny przez okno w ściance działowej, zaś pomieszczenie aptekarskie w którym stoi urządzenie destylacyjne jest bardzo małe. Poddasze dla ziół też się nie podobało rewizorom, gdyż było nieuszczelnione i bez odpowiedniego wyposażenia. Następna kontrola w 1824 roku⁵, opisała dokładniej rozkład apteki : laboratorium znajduje się obok oficyny i graniczy z kamerą materiałową, a ta z oficyną przez drzwi.

  Opis z 1825 roku⁶ informuje dodatkowo o wejściu do apteki, które prowadzi od strony południowo-wschodniej z sieni. Mówi także o pomieszczeniu poza budynkiem, w którym suszone są zioła. Podczas kontroli z 1827 roku⁷ podano : oficyna jest 23 stopy długa i około 20 stóp szeroka, oświetlona dwoma oknami i oszklonymi drzwiami. Czysta, urządzona celowo i ze smakiem. Repozytury i większa część pojemników jest nowa. Sygnatury wszędzie są wyraźne, pisane farbą olejną. Podręczny stół sprzedaży zupełnie oddzielony od znajdującego się przy jednym oknie stołu dla recept.

  W 1832 roku apteka była modernizowana⁸. Uszczelniono poddasze zielarskie, położono nową podłogę i ustawiono ramy drewniane z rozciągniętym płótnem konopnym, na którym suszono rośliny. Pokój materiałowy przeniesiono czasowo do pomieszczenia za oficyną, a budowano większy i jaśniejszy za laboratorium.

  Jak zakończyła się reorganizacja apteki dowiadujemy się ze sprawozdania kontrolnego z 1836 roku⁹. W miejscu ciemnego pokoju materiałowego, znajdował się jasny pokój przeznaczony dla pomocnika lub ucznia. Na podwórzu znajdował się mały budynek, w którym mieściło się ogniotrwałe i dobrze urządzone laboratorium oraz jasny pokój materiałowy, nad którym mieścił się pokoik z naczyniami szklanymi. Pod tym budynkiem urządzono piwnicę medyczną. W następnych latach nie notowano większych zmian, poza wymianą podłogi w 1844 roku z powodu zawilgocenia. W 1853 roku pojawiła się nazwa Królewsko Pruska Apteka¹¹. Dalsze kontrole nie informują o istotnych zmianach aż do 1871 roku, kiedy to protokół kontrolny opisuje, że wieczorem apteka jest oświetlana gazem¹³. Trudno sobie dzisiaj wyobrazić, że apteka mogła obejść się bez elektryczności. Nic też dziwnego, że niektóre kontrole podkreślały zbyt małe okna w oficynie i brak dostatecznej ilości światła. Chociaż zdarzały się i takie, które opisywały ją jako widną i dostatecznie jasną, pomimo tych samych okien, co prawdopodobnie było uzależnione od pogody w dniu kontroli.. Do ogrzewania apteki był wykorzystywany piec w pokoju sąsiadującym z oficyną (pokój pomocnika). Apteka posiadała “dzwonek nocny”, który składał się ze sznurka biegnącego od drzwi wejściowych do trzech dzwonków umieszczonych w oficynie, na korytarzu i w mieszkaniu właściciela¹⁴. Bardzo dokładny opis apteki zawiera protokół z 13.VII.1875r., gdzie poza wyposażeniem apteki podano dokładne wymiary, już w systemie metrycznym, co pozwala na sporządzenie planu apteki z 1875 roku¹⁵. Niestety wymiary podawane w różnych protokołach i występujące obecnie mają pewne rozbieżności pomimo niezmieniających się wymiarów budynku głównego (+/- 0.5m).

 Opis z 13.VII.1875r. :

Oficyna jest położona na parterze domu nr 8 w Rynku; posiada dwa okna naprzeciw południowego-zachodu. Jest 6m długa, 6,5m szeroka i 3m wysoka. Posiada wejście z sieni domu, jest bardzo przestronna, jasna i sucha; jasno wytapetowana, z biało pomalowanym sufitem. możliwa do opalania, wieczorem oświetlana gazem. Przy ścianach w ciemno-brązowych szafach-repozyturach są przechowywane różne środki, w zależności od swojej natury, częściowo w pojemnikach szklanych i porcelanowych, częściowo w szubach-szufladach, skrzyniach zasuwanych z pokrywami drewnianymi albo blaszanym wkładem. Wszystkie pojemniki mają przepisane sygnatury, częściowo pomalowane farbą olejną, częściowo wypalone, częściowo są to lakierowane tabliczki papierowe. Szuby posiadają tabliczki blaszane. Fragrantia są wydzielone w osobnych skrzyniach blaszanych ze specjalnymi urządzeniami dyspensacyjnymi. Osobno, w szafach włączonych do repozytur, znajdują się za niebieskimi szybami oleje eteryczne chronione przed dopływem światła. Srodki z tabeli C, uporządkowane zgodnie z przepisami alfabetycznie, stoją za przepierzeniem, wyodrębnione od wszystkich innych środków, za osobnymi, specjalnie zamykanymi drzwiami. Srodki wymienione w tabeli B są w trzech, odpowiednio sygnowanych, również zamkniętych szafkach. Bezpośrednie trucizny są ustawione obok niezbędnych przyrządów dyspensacyjnych. Również tutaj są umieszczone sygnatury zgodnie z obowiązującymi przepisami. Stół recepturowy stoi w środku oficyny, oddzielony wystarczająco od publiczności, a tak samo od podręcznego stołu sprzedażnego. Jest przykryty płótnem lnianym, wystarczająco jasny, przestronny i uzupełniony dodatkowym stołem pod oknem. Dwie wagi sprzedażne, niezupełnie dokładne i muszą być precyzyjnie wyregulowane, stoją na stołach. Odważniki są tylko częściowo ocechowane. Nieocechowane zostały skonfiskowane za zgodą właściciela. Na stole recepturowym i w pobliżu są w bardzo bogatym wyborze wszystkie instrumenty, niezbędne do wykonywania recept, jak moździerze różnego rodzaju, maszyny do pigułek, specjalnie osygnowane dla arszeniku, asafotida, repozytoria, pojemniki, pudełka itp., łopatki, łyżki żelazne, srebrne, rogowe. Unica galleria jest używana jako repozytura dla leków niezbędnych do wykonywania recept. Jest aparat do płukania, jak również zegar. Dzwonek nocny znajduje się przy pokoju pryncypała. Cała oficyna wyróżnia się porządkiem i czystością. Wszystkie pojemniki są wyraźnie oznakowane według porządku alfabetycznego. Kamera materiałowa znajduje się w tylnym budynku za laboratorium i kamerą do proszkowania. Jest jasna, przestronna, sucha: 2.5m wysoka, 5.5m długa i 3m szeroka. Repozytury pomalowane na żółto, są właściwie ustawione z wyraźnymi i zgodnymi z przepisami sygnaturami. Jednak środki indyferentne są złożone w skrzyniach, które posiadają pokrywy zasuwane, albo wkłady blaszane. Srodki wyszczególnione w tabeli C (Farmakopei) są przepisowo osygnowane i wydzielone za przepierzeniem. Czystość i porządek wyróżniają również i to pomieszczenie. Poddasze zielarskie znajduje się na drugiej kondygnacji, pod dachem, ma 7.5m długości, 3.5m wysokości, 2.5m szerokości. Tutaj znajdują się pomalowane na brązowo repozytury skrzyniowe, w których przechowuje się ziele i korzenie. Surowce cięte do wyrobu leków są przechowywane w dobrze zamkniętych, pomalowanych olejno, puszkach blaszanych. Skrzynie posiadają również pokrywy albo wkładki blaszane. Sygnatury są wykonane na białym tle czerwonym pismem. W suchej, przestronnej, jasnej kamerze stoi w środku stół roboczy. Srodki z tabeli C są przechowywane za przepierzeniem, zgodnie z przepisami. Szafka narkotyczna jest ustawiona za przepierzeniem z łat a pojemniki z zapasami są oznaczone tabliczkami sygnaturowymi koloru czarnego z białymi napisami i złożone w osobnych, zamkniętych przegrodach. Narzędzia dyspensacyjne są w oficynie. Laboratorium mieści się w sąsiednim budynku, jest 4.5m długie, 3m szerokie, 2.5m wysokie; jest jasne, przestronne, czyste, sklepione, wybrukowane, posiada palenisko z aparatem parowym, retortę destylacyjną z wkładem i chłodnicą, piec kamienny z łaźnią piaskową. Poza tym znajdują się tam niezbędne różne przyrządy w dużym wyborze, w różnych, czystych, odpowiednio osygnowanych szafkach, a mianowicie kotły, wanny, miseczki żelazne, cynowe, mosiężne, porcelanowe, menzury cynowe i porcelanowe, “apstakel”, “terakel”, wieńce słomiane, łopatki żelazne i porcelanowe, “colatoria”, woreczki do prasowania osygnowane i bez sygnatury, moździerze, sita włosowe, lejki, retorty, stół roboczy i szafka suszarnicza. Kamera do ucierania, położona między laboratorium i kamerą materiałową: 3.75m długa, 3.5m szeroka, 2.5m wysoka, jest jasna, czysta, wyposażona w moździerz i bardzo dużą prasę z wkładem gumowym, deskami do cięcia i nożami, a także w jedną szafkę do sit, które w większości są osygnowane. Piwnica medyczna jest położona w budynku głównym; nie jest zbyt jasna i sucha oraz nie bardzo chłodna: 6m długa, 4m szeroka, 2.5m wysoka, sklepiona, wybrukowana. Umieszczone w repozyturach naczynia stałe ze szkła albo kamienne z doszlifowanymi zatyczkami albo dopasowanymi pokrywami posiadają wyraźne i zgodne z przepisami sygnatury częściowo wypalone, a częściowo wypisane farbą olejną - są właściwie uporządkowane. Tak samo stojące za przepierzeniem środki z tabeli C są również tutaj chronione przed dopływem powietrza. W kamerze z zapasami, podobnie jak w oficynie, panuje, co należy na koniec jeszcze raz powtórzyć, w najwyższym stopniu porządek i czystość. Fosfor jest przechowywany w piwnicy za żelaznymi drzwiami i opakowany zgodnie z przepisami.

  Wymiary piwnicy pod laboratorium w której były składane leki, podane są w sprawozdaniu kontrolnym z 28-29.III.1878r. Piwnica ma 6,8m długości, 3,35m szerokości i 2,1m wysokości¹⁷. Dane te pozwalają na naszkicowanie planu apteki z tamtych lat (rys.1).

  Kontrola z 3.IV.1909r. wzmiankuje o wejściu do apteki z ulicy i z sieni domu z czego wynika, że apteka posiadała już wejście frontowe, jak na zdjęciu nr 1. Wejście musiało być wykonane przed 1905 rokiem, gdyż protokół kontrolny z 1909 roku opisując wejścia dodaje, że od ostatniej kontroli nic pod względem budowlanym się nie zmieniło¹⁸.

  Apteka pozostawała bez większych zmian aż do czasu, gdy właścicielem został Edmund Warzecha, który dokonał istnej rewolucji. Dobudowując tylną część domu, powiększył aptekę o 200m² (rys.2 i 3). Zmienił całkowicie front apteki, powstało duże okno wystawowe z centralnym wejściem, zaś oficyna zyskała nowe meble i wyposażenie (zdjęcie nr 3, 4, 5). Mikołowska Stara Apteka stała się jedną z najnowocześniejszych aptek Górnego Śląska.

Opisy kontrolne pozwalają także prześledzić zmiany w wyposażeniu apteki.

  W 1817 roku przedstawiało się ono następująco³ :

*     farmakopea pruska z 1813r.

*     cennik lekarstw

*     księga laboratoryjna

*     zielnik

*     pojemniki drewniane lub szklane, sygnowane farbą olejną

*     małe beczki na zioła i materiały

     Ten spis kontrolny nie był jednak precyzyjny, dopiero kontrola w 1821 roku opisuje wyposażenie dużo dokładniej⁴ :

*     Królewsko-Pruski Edykt Medyczny z 1783r.

*     poprawiona ordynacja aptekarska z 1801r.

*     Prusko Krajowa farmakopea

*     nowy cennik aptekarski

*     księga laboratoryjna i księga trucizn

*     stół recepturowy wyposażony w rogowe i mosiężne wagi, jedną wagę do tarowania, zwykłe kościane łyżki, rogowe kapsle, szkatuły, moździerze kamienne i szklane

*     zamykana szafa na trucizny, oznakowana trupią główką

*     odważniki

*     naczynia w większości szklane, okrągłe i czworokątne

*     butelki z korkami i zatyczkami

*     skrzynki drewniane, wazy, wanienki, kociołki

*     koszyki filtrowe, lejki

*     miedziane urządzenie destylacyjne z miedzianą rurą chłodniczą

     Kontrola w 1824 roku⁵ wymienia dodatkowo :

*     Farmakopea Borussica

*     kamienne dzbany z syropami

*     gliniane dzbany z maściami

*     menzurki cynowe

*     moździerze serpentynowe

*     piece

*     regały-szafy na leki, z szufladami lub wysuwanymi przegrodami

*     nadmienia brak drewnianej maszyny do wyrobu pigułek

W 1824 roku zabroniono używania miedzianych naczyń destylacyjnych i nakazano zastąpienie ich cynowymi. W 1827 roku w oficynie są już maszyny do pigułek, na korytarzu znajdowały się sita i duży żelazny moździerz, natomiast w laboratorium nowy aparat destylacyjny⁷ (prawdopodobnie już cynowy). W 1836 roku w wyposażeniu apteki znalazła miejsce także prasa⁹.

W 1853 roku apteka posiadała trzy farmakopee : Farmakopeę Pruską z 1846r., Farmakopeę wojskową z 1828r. i Pharmacopea pauperum, czyli Farmakopeę dla biednych. W 1865 roku poza czterema farmakopeami : Farmakopea borussica wydanie VII, Farmakopea Wojskowa z 1854r., Farmakopea dla biednych i Farmakopea Huflanda, znajdowały się podręczniki farmaceutyczne, chemiczne i botaniczne Hagena, Mohra, Dulora, Wimmera i Grabowskiego. Wyszczególniono także wysokiej jakości : areometr, alkoholometr, termometr i lampę spirytusową¹².   W 1868 roku apteczna biblioteka zawierała¹⁶: Edykt Medyczny z 1725r., Ordynację Aptekarska z 1801r., Pharmakopeę borussica (VII i VI wydanie), Farmakopeę wojskowa, Farmakopeę dla ubogich, Cennik leków z 1868r., Dzienniki Urzędowe Rejencji od 1856r., oraz książki farmaceutyczne autorów: Wimmer, Schlesien, Senbert; Podręcznik ogólny zielarstwa, Tablice z rycinami Schnitzleina i Streichera, Chemię nieorganiczną Gottlieba, Chemię farmaceutyczna, Vademecum Farmaceuty Driflosa, Podręcznik chemii aptekarskiej i kontroli leków chemicznych Negera, Annalepharmaceuticum Scharta, Praeparata chemica Knirka, Zbiór przepisów i zarządzeń z 1855r.

Z kolei w protokóle kontrolnym z 1868 roku po raz pierwszy pojawia się podział leków na tabele B, C, oraz rozróżnienie kolorów etykiet i napisów na specyfikach:  B - trucizny bezpośrednie / czarne tabliczki z białymi napisami,        C - trucizny pośrednie / białe tabliczki z czerwonymi napisami.

W 1871 roku dodatkowo apteka posiada¹³ :

*     mikroskop

*     kuchenkę gazową

*     palnik Bunsena

*     lutownicę

Dokładny opis apteki z wyposażeniem z 1875 roku przytoczono powyżej w opisie lokalu.

Wyposażenie apteki powoli ulegało niewielkim zmianom. Możemy zanotować pojawienie się w 1909 roku metalowej tabletkarki, wagi Mohra, wagi westfalskiej oraz zestawu aerometrów¹⁸. Rewizja z 12.XII.1912r. stwierdza między innymi brak digestorium, suszarki i urządzeń do ustalania punktu topnienia i wrzenia, które jak można się domyślić powinny były znajdować się w aptece¹⁹. Urządzenia ww znalazły się w aptece podczas kontroli z 14.II.1920r.²⁰

  Dalsze lata z pewnością przynosiły kolejne zmiany w wyposażeniu apteki, jednak brak odpowiedniej dokumentacji nie pozwala na ich opisanie. Największe zmiany nastąpiły, gdy Edmund Warzecha wyremontował całą aptekę i dobudował jej tylną część. Jak sam podaje w swoim życiorysie, była to jedna z najnowocześniejszych aptek Górnego Śląska w tamtym okresie. Posiadała nawet stół z odczynnikami do wykrywania gazów bojowych, który zapewne był sprzętem obowiązującym w ówczesnych aptekach. Kolejnym dokumentem opisującym wyposażenie apteki jest dopiero spis wykonany podczas prywatyzacji w styczniu 1951 roku (aneks nr 43).

  Po prywatyzacji a zwłaszcza obecnie apteka nie posiada tak różnorodnego wyposażenia w laboratorium aptecznym. Ze względu na produkcję większości leków przez firmy farmaceutyczne, laboratorium przedstawia się bardzo ubogo w porównaniu z receptura okresu przedwojennego.

1.    Prus K. : Z dziejów Mikołowa i jego okolic, Katowice 1932, s. 437.

2.    Sąd Rej. w Mik. : Ks.grunt., pow. Psz., Karta Nr 8.

3.    APWr., ZRO, W1, t7, sygn. 13403 - tom 2, s. 29-34.

4.    Ibidem s. 101-106.

5.    Ibidem s. 152-159.

6.    Ibidem s.244-253.

7.    Ibidem s. 324-329.

8.    Ibidem s. 439-444, 480-483.

9.    Ibidem s. 534-538.

10. Ibidem sygn. 13404 - tom 3, s. 134-136.

11. Ibidem s. 221-234.

12. Ibidem s. 398-411.

13. Ibidem s. 525-539.

14. Ibidem s. 447.

15. Ibidem s. 549-557.

16. Ibidem s. 462-473.

17. Ibidem s. 631.

18. Ibidem s. 458-488.

19. Ibidem s. 550.

20. Ibidem s. 592-594.